Son Osmanlı Meclis-i Mebusanında İstanbul milletvekilliği yapmış, hukuk profesörü Ahmet Selahattin Beyefendi ile Seza Hanım’ın oğlu olan Haldun Taner, 16 Mayıs 1915’te İstanbul’da dünyaya geldi.
Şimdi 5 yaşındayken, kalp krizi nedeniyle 42 yaşında olan babasını kaybeden usta müellif, annesiyle büyükbabası Matbaa-i Amire Müdürü İsmail Hamit Bey’in Saraçhanebaşı’ndaki konağına taşındı. Taner’in, büyükannesi, teyzesi ve 4 dayısıyla yaşadığı konakta, kültürel altyapı ve kişiliğinin temellerini atılmış oldu.
DEDESİNİN MATBAASI MÜELLİFLİK HAYATINDA KIYMETLİ BİR ROL OYNADI
Babasını erken yaşta kaybedince kendisini büyüten dedesi ile matbaası da Taner’in müelliflik hayatında büyük bir dönüm noktası oldu. Usta edebiyatçı bu durumu, “Büyükbabamın matbaası çocuk yaşımda benim için bulunmaz bir ömür okulu, bir tecrübe kaynağı olmuştur. Okul tatillerinde oradan çıkmazdım. Daima makine homurtusu beşere vapurda imiş duygusu verir. Vakti boşuna değil de bir yerden bir yere giderek bereketli bir hareket içinde harcama övüntüsü verir. İnsanoğlunun ürettiği en cevherli şeyin, kanıların yayılmasına katkıda bulunduğu böbürü verir. Allaha şükür, çocukluğumda bilinçaltıma yerleşen bu hoş fon müziğinden bugüne kadar uzak kalmadım.” tabirleriyle aktarmıştı.
Ortaöğrenimini 1935’te Galatasaray Sultanisi’nde tamamlayan Taner, tatil günlerinde çalıştığı, büyükbabasının Hamid Matbaası’nda ayrıyeten devrin ünlü müelliflerini tanıma fırsatı yakaladı.
Bu isimler ortasında Atatürk’ün yakını müellif ve mebus Ruşen Eşref Beyefendi, romancı ve mebus Yakup Kadri Beyefendi, sanat tarihçisi, ressam, opera libretisti, birinci sinemacı ve tarihi oyunlar muharriri Celal Esat Beyefendi, Şeyhülislam Cemalettin Efendi’nin oğlu Muhtar Beyefendi, o vakit bir liseli şair olan Cevdet Kudret Beyefendi vardı.
Haldun Taner, devletin verdiği yükseköğrenim bursuyla 1935-1938’de Almanya Heidelberg Üniversitesi’ne giderek, iktisat ve siyaset üzerine eğitim aldı. Ağır tüberküloz nedeniyle okulunu yarıda bırakarak Türkiye’ye dönen başarılı muharrir, 1938-1942 ortasında Erenköy Sanatoryumu’nda tedavi gördü.
BİRİNCİ HİKAYESİ “TÖHMET”İ 1946’DA OKURLARIN BEĞENİSİNE SUNDU
Teyzesi sayesinde tiyatroyu çok seven, şimdi küçük yaşlardayken Saraçhane Tiyatrolarını izleyen Taner, “Hasan Efendi’yi, Naşit’i, Cemal Sahir’i, Darülbedayi’yi, dayımın sınıf arkadaşı Şadi Fikret’in oyunlarını o devirde gördüm. Birinci gördüğüm sinema, Saraçhanebaşı’ndaki Ulusal Sinema idi. Daha sonra Alemdar ve Ali Efendi sinemalarına giderdik.” demişti.
Galatasaray Lisesi’ndeki Fransızca edebiyat hocası Mösyö Dard’ın kendisinin müelliflik yeteneğini keşfetmesiyle Taner, gençlik yıllarında yazdığı skeçlerle edebiyat dünyasına adım attı.
Taner’in “Töhmet” isimli hikayesi, 1946’da “Haldun Yağcıoğlu” takma ismiyle Yedigün mecmuasında yayımlandı. Skeç, hikaye, oyun, kabare, senaryo ve hiciv cinslerinde yapıtlara de imza atan Taner’in yazıları, “Yedigün”, “Ülkü”, “Yücel”, “Varlık”, “Küçük Dergi” ve “Yeni İnsan” mecmualarında yer aldı.
Siyasal politik bahisli hikayelerden oluşan “Yaşasın Demokrasi” isimli kitabını 1949’da okuyucuyla buluşturan usta edebiyatçı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Alman Lisanı ve Edebiyatı Kısmını 1950’de bitirdi ve sanat tarihi kürsüsünde asistan olarak misyon yaptı.
Usta muharrir, 1950’de çıkardığı “Şişhane’ye Yağmur Yağıyordu” hikaye kitabında yer alan, birebir isimli öyküsüyle New York Herald Tribune gazetesinin 1953’te düzenlediği milletlerarası müsabakada birinciliğe kıymet görülürken, 1956’da da Varlık mecmuası tarafından yılın en beğenilen öykücüsü seçildi.
Taner’in 1954’te yayımlanan “On İkiye Bir Var” kitabı, 1955’te verilmeye başlanan Sait Faik Kıssa Armağanı’nı alan birinci kitap oldu. Kitaptaki “On İkiye Bir Var” hikayesi birebir vakitte İsviçre Atlantis Yayınevi’nin düzenlediği “Zaman Üstüne Öyküler” müsabakasından da mükafata layık görüldü.
YEŞİLÇAM İÇİN SENARYOLAR YAZDI
Viyana Üniversitesi’nde 1955-1957 yılları ortasında ideoloji ve tiyatro eğitimi alam Taner, bu yıllarda Yeşilçam’daki sinema şirketleri için de senaryolar yazdı. Viyana’da bulunduğu iki yıl içinde 700’den fazla oyunu seyretmek ve tanıma imkanı bulan Taner, o günlerde klasik tiyatro yanında epik tiyatro ile de ilgilendi.
Taner, İstanbul’a döndükten sonra 1957’de İstanbul Üniversitesi’nde birinci sefer tiyatro tarihi ve dramaturgi dersleri verdi. Tıpkı Tercüman gazetesinde de köşe müellifliği yapan Haldun Taner, 1 Mart 1960’ta İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nde okutman olarak çalışmaya başladı, akabinde da darbe sebebiyle 146 üniversite hocasıyla birlikte üniversitedeki misyonundan alındı.
Daha sonra tekrar misyonuna dönen, 1962’de İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Fransız Filolojisi Kürsüsü’nde öğretim vazifelisi olan müellif, bu vazifesini 21 Nisan 1976’ya kadar yürüttü.
Daima yaşadığı toplumu ve kurumları eleştirmesine rağmen hiçbir vakit mahkum olmayan Taner, bunu yaparken onu kurtaran ögelerin düşünüşündeki istikrar, edebiyatındaki kuvvet ve yapıtlarındaki ironi olduğuna işaret ederek, şunları kaydetmişti: “Bir muharririn, bir düşünürün dürüstlüğü ve namusu, karakterinin tutarlığı, hayatı boyunca hali, tavrı, icraatı, makalelerinde, demeçlerinde ve nihayet yapıtlarında yazdıkları ile ölçülür. Takibata uğrayıp uğramadığı, mahpusa girip girmediği ile değil. Hayatım çabalarım, yazdıklarım ortada. Bir müellif olarak her iktidar devrinde daima fikir ve yaratma özgürlüğünden yana oldum. Baskıya, sansüre, sanatkara saygısızlığa karşı durdum. Vakit zaman yasaklandım. Takibata uğradım. Bir orta 146 hoca ile birlikte kürsümden de uzaklaştırıldım. Ancak fikir namusu babında bunları saymak zorunu, hele bir hapishane evrakı gereğini hiç aklıma getirmedim.”
Haldun Taner, 1950’den sonra İstanbul Edebiyat Fakültesi Gazetecilik Enstitüsü ile 1968’de kuruculuğunu üstlendiği Language and Culture Center Özel Tiyatro Okulu’nda da (LCC) birçok öğrenci yetiştirdi.
1967’DE DEVE KUŞU KABARE TİYATROSUNU KURDU
Başarılı muharrir, 1960’tan itibaren tiyatro çalışmalarına ağırlaşırken, şimdiki olayları mevzu alan eleştirel oyunları sunabilmek maksadıyla kabare tiyatrosunun kuruluşuna öncülük etti. Taner, Ahmet Gülhan, Zeki Alasya ve Metin Akpınar ile 1967’de İstanbul’da Devekuşu Kabare Tiyatrosu’nu kurdu. Toplumsal ve politik taşlamaya yer veren tiyatro, kendisine has üslubuyla geniş izleyici kitlesine ulaştı.
Münir Özkul ile 1969’da Bizim Tiyatro’yu kuran Taner, Emekçi Tiyatrosu’nda da tiyatro dersleri verdi. Ahmet Gülhan ile de 1978’de Tef Tiyatro Grubu’nu oluşturan Taner, Tercüman ve Milliyet gazetelerinde uzun yıllar köşe müellifliği yaptığı sırada “Devekuşuna Mektuplar” başlığıyla çeşitli fıkralar kaleme aldı.
Oyunlarında meddah geleneği ve tuluat tiyatrosunun özelliklerinden yararlanan Taner, tiyatrodaki birinci yapıtlarında de dramatik cinsin başarılı örneklerini verdi. Ünlü müellifin kaleme aldığı “Keşanlı Ali Destanı” isimli oyunu, Türk tiyatrosunda birinci epik tiyatro örneği olurken, oyun Almanya, İngiltere, Çekoslovakya ve Yugoslavya’da da sahnelendi.
Atıf Yılmaz tarafından beyazperdeye aktarılan ve Cumhuriyetin birinci yıllarından Demokrat Parti periyoduna kadarki süreçleri yalın bir lisan ve eleştirel bir bakışla yorumlayan oyun, 1964’te gerçekleştirilen 275 temsille büyük bir muvaffakiyete ulaştı.
Haldun Taner’in 1969’da çıkardığı “Sancho’nun Sabah Yürüyüşü” kitabı Bordighera Memleketler arası Mizah Şenliği’nde hikaye mükafatını, “Sersem Kocanın Kurnaz Karısı” oyunu ise 1972’de Türk Lisan Kurumu Tiyatro Ödülü’nü kazandı.
YAPITLARINDA ENTRİKALI, SÜRPRİZLİ VE GÜLDÜRÜCÜ OLAYLARA DA YER VERDi
Usta edebiyatçı, hikayelerinde ekseriyetle insan ve insani kıymetler, tabiat, hayat, vakit, ruhsal durumlar, seçme yetisi, seçicilik özelliği ve anormallik üzere başlıklara yer verdi.
Toplumsal hususlara yönelen ve toplumun her kesitini, hikayelerinde ele almaya çalışan Taner, bireyin toplumdaki hayat biçimlerini, toplumun değişik kısımlardan seçtiği bireylerin tutarsızlıklarını, çelişkilerini ve ikiyüzlülüklerini, mizahi ögeleri kullanarak, alaycı bir üslupla kaleme aldı.
Olayı ön planda tutan ve klasik örgülü kıssalar yazan Haldun Taner, yapıtlarında entrikalı, sürprizli ve güldürücü durumlara da yer verdi. Çeşitli senaryolara da imza atan muharrir, ayrıyeten Birleşmiş Milletler UNESCO kültür kurullarında vazife aldı.
Haldun Taner, Türk tiyatrosunun müstakil bir yapıya kavuşması için yerli kaynaklara yönelinmesi gerektiğini de bir söyleşinde söz ederek, “Bence Türk tiyatrosu, Türk şiirinin, öyküsünün gittiği yoldan gitmek suretiyle kendini kabul ettirebilir. Nasıl yeni öykü, yeni şiir, eski sanat mecmualarına siftinmek, yaranmak suretiyle değil, kendini müstakilen kabul ettirmişse yeni Türk tiyatrosu da miadı geçmiş eski kıymetlere bağlı, bürokratik ve bağımsızlıktan mahrum, mevcut tiyatrolara yaranmak suretiyle değil, kendi tiyatrosunu müellifinden idarecisine, aktöründen dekoratörüne kadar kendi yetiştirmek suretiyle tutunacaktır. Bence bunun öbür çıkar yolu yoktur.” değerlendirmesini yapmıştı.
Alçak istekli ve şık kişiliğiyle tanınan Taner, 7 Mayıs 1986’da kaldırıldığı Haydarpaşa Göğüs Hastanesi’nde vefat etti. Beylerbeyindeki Küplüce Mezarlığı’nda kabri bulunan Taner’in ismi, 1988’de İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kent Tiyatrosu’nun Kadıköy Sahnesi’ne ve Caddebostan’da bir sokağa verildi.
NTV
