Anadolu Ajansının (AA) kuruluşuna katkı sağlayan isimlerden, Kurtuluş Savaşı’nın ‘Halide Onbaşısı’, Türk edebiyatının ‘ilk savaş romancısı’ Halide Edip Adıvar, vefatının 57’nci yılında anılıyor.
Türk edebiyatında değerli bir yeri olan Halide Edip, 1884 yılında Sultan 2. Abdülhamid Han’ın Ceyb-i Hümayun katiplerinden Selanikli Mehmed Edip Beyefendi ile Fatma Bedrifem Hanım’ın çocukları olarak 1884’te dünyaya geldi.
Annesini küçük yaşta yitiren Halide Edip, çocukluğunu “mor salkımlı evde”, anneannesinin ve büyükbabasının yanında geçirdi.
Üsküdar Amerikan Kız Koleji’ne 1893 yılında giren Halide Edip, bir yıl sonra buradan ayrılmak zorunda kaldı. Halide Edip, özel hocalardan Arapça, İngilizce, Fransızca ve müzik dersleri aldı.
İngilizce öğretmeninin teşvikiyle John Abbot’un Mother isimli kitabının çevirisini yaptı. Mahmut Esat Efendi’nin düzenlemesiyle Mader ismiyle basılan eser, Halide Edip’e, Sultan Abdülhamid tarafından “Şefkat Nişanı” verilmesine vesile oldu. 1899 yılında ikinci sefer başladığı kolejden, 1901 yılında mezun oldu.
OĞLUNA JAPON KOMUTANIN İSMİNİ VERDİ
Halide Edip, tıpkı yıl matematik dersleri aldığı Salih Zeki Beyefendi‘le evlendi. Bu evlilikten Ayetullah ve Hikmetullah Togo isminde 2 oğlu dünyaya geldi. Halide Edip, Japonların Rusya’yı yenmesinin verdiği sevinçle oğluna Japon Deniz Kuvvetleri Kumandanı Amiral Togo Heihachiro’nun ismi olan “Togo”yu verdi.
Tevfik Fikret’in idaresindeki Tanin gazetesinde “Halide Salih” imzasıyla yazılar yayımlayan Halide Edip, yazılarını daha sonra Fotoğraflı Kitap, Yeni Tanin, Şehbal, Musavver Muhit, Mehasin ve Fotoğraflı Roman üzere yayınlarda sürdürdü. Yazıları nedeniyle tehditler alan Halide Edip, 31 Mart olayları sırasında öldürüleceği tasasıyla Mısır’a gitti. 1909’da yurda döndükten sonra yazılarına devam etti. Eşi Salih Bilgili’den 1910 yılında boşandı.
“SULTANAHMET MİTİNGİNDE YAPTIĞI KONUŞMA ÇOK TESİRLİ OLDU”
Maarif Nazırı Sait Bey’in teklifiyle kız öğretmen okullarında öğretmenlik ve vakıf okullarında müfettişlik yaptı. Bu periyotta gözlemlediği İstanbul’un art mahalleleri, Sinekli Bakkal romanını yazmasına katkıda bulundu. Halide Edip, bu devirde Ziya Gökalp ve Yusuf Akçura üzere isimlerin yazılarından etkilendi.
Balkan Savaşı sırasında bayanların toplum hayatına katılması ve eğitilmesi gayesiyle birinci bayan derneği Teali-i Nisvan Cemiyeti’ni kurdu. Cemal Paşa’nın teklifi ile Lübnan, Beyrut ve Şam’da okulları düzenleyip açmak üzere Suriye’ye gitti. Kendisi Suriye’deyken babasına verdiği vekaletnameyle 1917’de Dr. Adnan ile evlendi.
Tıpkı yıl Mev’ud Karar ve birinci tiyatro oyunu Kenan Çobanları’nı yazdı. 1918-19’da İstanbul Darülfünunu’nda Batı edebiyatı dersleri verdi.
Halide Edip, 15 Mayıs 1919’da İzmir’in işgalinden sonra düzenlenen Fatih, Üsküdar ve Sultanahmet mitinglerine konuşmacı olarak katıldı. Bilhassa Sultanahmet mitinginde yaptığı konuşma çok tesirli oldu ve hiç unutulmadı. Büyük Mecmua ve Vakit’teki yazılarıyla işgale karşı direnişin gelişmesine katkıda bulundu.
“BÜTÜN VATANI KURTARACAK OLAN ANADOLU’DUR”
Bu yıllarda Anadolu’ya gizlice silah kaçırma işinde de vazife alan Halide Edip, 1920’de eşiyle Anadolu’ya geçerek Ulusal Çaba için çalışmalara katıldı.
Anadolu’ya geçişi sırasında Yunus Nadi ile sohbetlerinde bir ajans kurulması fikri ortaya çıktı.
Yunus Nadi Beyefendi, Geyve Akhisar istasyonundaki bu sohbeti şöyle anlattı:
“- Halide Edip Hanım, güya Kayışdağı’na bir tenezzühe çıkmış üzere seyahatten ve onun zahmetlerinden hiç şikayet etmiyor, aksine daha çok işlerden bahsediyordu. Pratik bir Türk bayanı. Kendisine Kuşçalı muharebesinde Paşa’ya sorduğum telsiz telgraf suali ile karşılığını anlattım. ‘Şimdi sarfiyat gitmez bütün dünyaya o tarik ile bağlanırız.’ dedim. ‘Çok hoş.’ dedi, ‘Daha iyisi masraf gitmez bir ajans teşkilatı kuralım, o vasıta ile dahile ve harice söyleriz.’ Birinci koşul hanımefendi. Sonra doğal bunun teferruatı gelir; mesela birinci merhalede neşriyat -ki başlı başına teşkilata gereksinim gösterir- sonra propaganda envai…
– Natürel sıra ile hepsi yapılır. Lakin benim fikrimce birinci iş ajans olmalı. Hatta isterseniz ismini burada koyuverelim: Mesela Türk Ajansı, mesela Ankara Ajansı, mesela Anadolu Ajansı… Daha da bulunabilir.
– Bana Anadolu Ajansı en iyi isim üzere görünüyor.
– Bana da o denli. Değil mi, evvela kendini ve mümkünse bütün vatanı kurtaracak olan Anadolu’dur. O halde kararımızı vermiş olalım: Anadolu Ajansı…
– Evet, Anadolu Ajansı hanımefendi…”
ANADOLU AJANSI’NIN İSİM ANNESİ OLDU
Halide Edip, 5 Nisan 1920’de, ajans konusunda Mustafa Kemal Paşa ile Ankara’da, bugünlerde müze olarak kullanılan istasyon binasında yaptıkları görüşmeyi, Türk’ün Ateşle İmtihanı isimli yapıtında şöyle anlatmıştır:
“Yunus Nadi Bey’le yolda konuştuğumuz ajans sıkıntısını M. Kemal Paşa’ya açtım. Yunus Nadi Bey’le buna, ‘Anadolu Ajansı’ olarak başlamayı konuştuğumuzu anlattım. İsteklerimiz, bu ajans haberlerini, telgrafhanesi olan her yere göndermek ve olmayan yerlerde de mescitlere ilan halinde yapıştırmaktı.
Bundan öteki, dünyanın ne düşündüğünü anlamak için, İngilizce ve Fransızca gazetelerin en değerlilerini getirtmekti. Bu noktalar üzerinde anlaştıktan sonra, ben bir yazı makinesi lazım olduğunu söylediğim vakit, Mustafa Kemal, Osmanlı Bankası’ndan bulacağını vadetti.”
Bu konuşmaların akabinde 6 Nisan 1920’de Anadolu Ajansının kuruluşu gerçekleştirildi. Halide Edip Adıvar, AA’nin isim annesi olarak tarihe geçti.
Cumhuriyetin Kurucusu Büyük Lider Mustafa Kemal Atatürk, Ulusal Uğraş ateşini tutuşturduğu bütün yurda gönderdiği tarihi genelge ile Anadolu Ajansının kuruluşunu duyurdu.
SAKARYA SAVAŞI’NDA ONBAŞI OLDU
Ankara’da Yunus Nadi’nin Hakimiyet-i Ulusala gazetesine yardım eden Halide Edip, bir yandan da yabancı gazetelerin çevirilerini yaptı. Hilal-i Ahmer’de (Kızılay) Ankara Şubesi Lideri oldu.
Sakarya Savaşı sırasında onbaşı oldu. 1921 ve 1922’de ortasında Tetkik-i Mezalim Kurulu’nda Yunan ordusunun çekilirken bıraktığı hasarı ve halka yaptığı zulümleri raporlaştırdı.
Halide Edip’e, savaş sonunda “Çavuş” rütbesi verildi. Bu periyotta yaptığı müşahedelerle Ateşten Gömlek, Vurun Kahpeye romanları ile Dağa Çıkan Kurt kıssa kitaplarını yazdı.
Cumhuriyet’in ilanından sonra Halide Edip, Akşam, Dergah, İkdam, Vakit, Hakimiyet-i Ulusala, Son Telgraf gazete ve mecmualarında yazı hayatını sürdürdü.
Ulusal Gayret’ten sonra, kurucuları ortasında Adnan Adıvar’ın da bulunduğu Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın İsmet Paşa (İnönü) hükümetince kapatılması ve çıkan siyasi ihtilaflar yüzünden eşiyle 1925’te Türkiye’den ayrılmayı tercih etti.
Halide Edip, 1939 yılına kadar 14 yıl boyunca yurt dışında yaşadı. İngiltere, Fransa ve ABD’de konferanslar ile üniversitelerde dersler verdi. 1935’te Hindistan’a giderek Müslüman üniversitesi Camia-ı Milliye’nin kurulması için düzenlenen kampanyayı destekledi. İstanbul Üniversitesi’nde 1940’ta İngiliz Edebiyatı dersleri verdi. 1950’de Demokrat Parti listesinden İzmir milletvekili olarak seçildi.
Halide Edip, kimi görüş ayrılıkları nedeniyle 1954’te milletvekilliğinden ayrılarak üniversiteye döndü. Son periyodunda kendini büsbütün edebiyata veren Halide Edip, Mor Salkımlı Konut kitabında anılarını yayınladı.
Halide Edip Adıvar, 9 Ocak 1964’te 82 yaşında hayatını kaybetti ve cenazesi, İstanbul Merkezefendi Mezarlığına defnedildi.
“TEK TÜRK SAVAŞ ROMANCISI”
Peyami Safa’nın “Tek Türk savaş romancısı” dediği Halide Edip, geride Heyula, Raik’in Annesi, Düzey Talib, Handan, Yeni Turan, Son Yapıtı, Mev’ud Karar, Ateşten Gömlek, Kalp Ağrısı, Vurun Kahpeye, Zeyno’nun Oğlu, Sinekli Bakkal, Yolpalas Cinayeti, Tatarcık, Sonsuz Panayır, Döner Ayna, Akıle Hanım, Kerim Sutna’nın Oğlu, Sevda Sokağı Komedyası, Çaresaz, Hayat Kesimleri isimli romanlarını; Mor Salkımlı Mesken, Türk’ün Ateşle İmtihanı hatıra kitaplarını ve Kenan Çobanları, Maske ve Ruh isimli tiyatro oyunlarını bıraktı.
Halide Edip, ayrıyeten George Orwell’in Hayvan Çiftliği, Shakespeare’in Hamlet üzere değerli yapıtlarını de Türkçeye kazandırdı.
NTV
