Türk edebiyatında deneme çeşidinin öncü isimlerinden kabul edilen eleştirmen, muharrir ve mütercim Nurullah Ataç‘ın vefatının üzerinden 64 sene geçti.
Gerçek ismi Ali Nurullah Cet olan Nurullah Ataç, 21 Ağustos 1898’de İstanbul Beylerbeyi’nde dünyaya geldi.
Ataç, Hammer’in Osmanlı tarihine dair meşhur yapıtının kıymetli bir kısmını “Devlet-i Osmaniyye Tarihi” ismiyle Türkçeye çeviren Maliye nazırlarından Mehmed Cet Bey’in oğludur.
Galatasaray Sultanisi’nden sonra eğitimine İsviçre’de devam eden Ataç, babasının vefatıyla 1919’da İstanbul’a döndü.
Bir mühlet İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne devam eden Ataç, Fransızcasını kendi kendine geliştirerek, Nişantaşı, Vefa, İstanbul ve Üsküdar liseleriyle Adana Lisesi’nde Fransızca dersleri verdi.
Fransızca tercümanlığı ve Cumhurbaşkanlığı tercümanı olarak da misyon yapan muharrir, ayrıyeten Ankara’da Ticaret Bakanlığı, Talim ve Terbiye Dairesi ile Birinci Tedrisat Dairesi’nde çeşitli vazifeler yürüttü.
Türk edebiyatında deneme çeşidinin öncü isimlerinden kabul edilen ve birinci yazıları 1921-1922’de yayımlanan Ataç, tiyatro ve edebiyat tenkitlerine de yöneldi.
Ataç, 1926’da Leman Ataç ile dünya meskenine girdi. Bu evlilikten Meral isminde bir çocuğu oldu. Usta müellif, öğretmenliğin yanı sıra Cumhurbaşkanlığındaki mütercimlik vazifesini de emekliliğine kadar devam ettirdi.
Latin, Fransız, Rus klasik ve çağdaş müelliflerinden 50’ye yakın kitap çeviren Ataç, Türkçenin yabancı sözlerden arındırılması gayretlerine ehemmiyet vermesiyle tanındı.
Ataç’ın “Akşam”, “Hakimiyeti Milliye”, “Ulus”, “Dergah”, “Milliyet”, “Tan”, “Posta”, “Cumhuriyet”, “Son Havadis”, “Dünya”, “Türk Dili”, “Varlık”, “Yedigün”, “Ülkü” ve “Seçilmiş Hikayeler”in ortasında bulunduğu çeşitli gazete ve mecmualarda yazıları yayınlandı.
Tiyatro yapıtlarına yönelik yazdığı tenkitlerle Türk tiyatrosuna yol gösteren müellif, Türk tiyatrosu ve seyircisinin batı oyunlarıyla tanışması için uğraş sarf etti.
Yazı hayatına, Yahya Kemal’in yönetiminde çıkan “Dergah” mecmuasında Ahmet Haşim’in “Göl Saatleri” üzerine bir tenkit yazısı ve şiirlerle başlayan Ataç, kısa müddette şiirde başarılı olamayacağını anlayarak, yalnızca tiyatro ve edebiyat tenkitleriyle deneme yazılarına yöneldi.
TENKİT VE DENEME TİPİNİN GELİŞMESİNE KATKI SUNDU
Ataç, Türk edebiyatında en tesirli yıllarını 1940-1955 ortasında yaşadı. Yazılarında edebiyatın yenileşmesi ve anlaşılır olması, lisanda özleşme, yazı lisanının konuşma lisanının imkanlarını kullanarak topluma daha çok hitap etmesi üzere hususları işledi.
Türk edebiyatında çağdaş manada deneme tipinde eser veren birinci muharrir ve eleştirmen olan Ataç, 1949’da Türk Lisan Kurumu üyesi oldu ve 11 Şubat 1951’de ise tıpkı kurumun idare heyetine seçildi.
Bir orta siyasetle de ilgilenen Ataç, Türk edebiyatında tenkit ve deneme tipinin gelişmesine kıymetli katkılar sundu. Güçlü hafızasıyla tanınan usta edebiyatçı, yapıtlarında konuşur üzere bir lisan ve hafif mizaha yaklaşan bir üslup tercih etti.
Ataç, Anadolu’nun uzak köşelerinde çıkan mecmualardaki amatör yazıları izler, umutlu bulduğu gençleri cesaretlendirirdi.
Ahmet Hamdi Tanpınar, Ataç’ın genç edebiyatçıları etkilemesi hakkında şu değerlendirmede bulunmuştu:
“Ahmet Muhip’i, Orhan Veli’yi, Oktay’ı, gençlerin bir birçoklarını büyük okuyucu zümresine o tanıttı. Yahya Kemal’den çok şey öğrenen bu zeki adam, onun açtığı yolda yürüyerek, şiir dünyamızı yalancı fikirlerden, batıl zevklerden, gönlünü tembellikten alan itiyat hayranlıklarından, manasız, boş teneke gürültülü şöhretlerden temizlemek için elinden geldiği kadar çalıştı. Hamakatle zevksizlikle her an güreşti. Bugün yeni bir kuşak, 20 sene öncekinden diğer türlü düşünüyorsa, bunda Ataç’ın büyük payı vardır.”
Yakın arkadaşı bile olsa tanınmış bir muharririn yeni çıkmış bir yapıtını beğenmemişse zalimce eleştiren Ataç, arkadaşlarıyla ortası her vakit iyi olmayan ve yalnız kalan bir eleştirmendi.
“HEP BİR SEYİRCİ ÜZERE DAVRANMIŞTIR”
Prof. Metin And, Ataç’ın eleştirmenliğini seyirciye benzeterek, şunları söylemişti:
“Hep bir seyirci üzere davranmıştır, kendi ferdî beğenisini samimiyetle kağıda döken bir seyirci üzere. Sahne gerisini fazla kurcalamayan, tiyatro üzerine teknik bilgiler saçmayan, meslekten bir adam üzere bilgiç konuşmayan bir seyirci. O denli kupkuruya tiyatroyla ilgilenen bir yargıç değil, tiyatroda olmaktan hoşlanan, bunun sevincini duyan ve yaşantısını okurlarıyla paylaşan bir seyirci.”
36 yıllık yazı serüveni boyunca 80’den çok mecmua ve gazetede 4 binden fazla yazı yayımlayan Ataç, Batı edebiyatının önde gelen yapıtlarının Türkçeye kazandırılmasına öncülük etti.
Türkçenin kelam dizimini araştırıp konuşma lisanında bulunan devrik cümleyi yazı lisanına kazandıran Ataç, yazılarında genç edebiyatçıların çalışmalarına da yer verdi. Ataç, çeviri çalışmalarına değer verdi ve Latin, Fransız, Rus klasik ve çağdaş müelliflerinden 70’e yakın kitap çeviri etti.
Eşinin vefatının akabinde karaciğer ve böbrek rahatsızlıkları yaşayan Ataç, 17 Mayıs 1957’de İstanbul’da hayatını kaybetti.
Ataç’ın vefatından sonra birçok yazın ve sanat mecmuasında kendisi için özel sayı çıkartıldı ve hakkında kitaplar hazırlandı.
Deneme ve söyleşileri:
“Günlerin Getirdiği”, “Karalama Defteri”, “Sözden Söze”, “Ararken”, “Diyelim”, “Söz Arasında”, “Günce”, “Prospero ile Caliban”, “Dergilerde”, “Diyelim”, “Dil Üzerine Söyleşiler”, “Söyleşiler”, “Sevgi Üzerine Sözler”.
Çevirileri:
“Adsız Köşk”, “Kızıl ile Kara”, “Kumarbaz, “Taras Bulba”, “İki Yeni Gelinin Hatıraları”, “Çömlek”, “Madame Bovary”, “Masallar”.
NTV
