Montrö Boğazlar Kontratı, 1936’da imzalanan ve Türkiye’ye İstanbul ve Çanakkale boğazları üzerinde denetim ve savaş gemilerinin geçişini düzenleme hakkı veren memleketler arası bir mukaveledir.
MONTRÖ BOĞAZLAR KONTRATININ EHEMMİYETİ
Mukavele, Türkiye’ye Boğazlar üzerinde tam denetim hakkı verir ve barış vakti sivil gemilerin özgürce geçişini garantiler. Muahede, ayrıyeten Türkiye’ye İstanbul ve Çanakkale boğazları üzerinde denetim ve savaş gemilerinin geçişini düzenleme hakkı verir.
GENEL KARARLAR
Boğazlar kayıtsız kuralsız Türkiye Cumhuriyeti’ne bırakılacak, tahkimat (bir yeri düşman saldırısına karşı koyabilecek duruma getirmek için yapılan hendek, siper, haberleşme üzere savunma tesislerine verilen isim.) yapmak hakkı tanınacaktır.
Türk Hükûmeti, kontratın, savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçişine ait her kararının yürütülmesine göz kulak olacaktır.
MONTRÖ BOĞAZLAR KONTRATI UNSURLARI
Birinci Husus
Bağıtlı Yüksek Taraflar, Boğazlar’da denizden geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğü prensibini kabul ederler ve doğrularlar.
Bu özgürlüğün kullanılışı bundan bu türlü işbu Mukavele kararlarıyla düzenlenmiştir.
KESİM I. – TİCARET GEMİLERİ
Husus 2
Barış vaktinde, ticaret gemileri, gündüz ve gece, bayrak ve yük ne olursa olsun, aşağıdaki 3. husus kararları gizli kalmak üzere, hiçbir süreç (formalite) olmaksızın, Boğazlardan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) tam özgürlüğünden yararlanacaklardır. Bu gemiler, Boğazlar’ın bir limanına uğramaksızın transit geçerlerken, Türk makamlarınca, alınması işbu Mukavelesinin I sayılı Ek’inde öngörülen vergilerden ve harçlardan öbür, bu gemilerden hiçbir vergi ya da harç alınmayacaktır.
Bu vergilerin ya da harçların alınmasını kolaylaştırmak üzere, Boğazlar’dan geçecek ticaret gemileri, 3. hususta belirtilen istasyonun görevlilerine isimlerini, uyrukluklarını, tonajlarını, gidecekleri yeri ve nereden geldiklerini bildireceklerdir.
Kılavuzluk ve yedekçilik (römorkörcülük) isteğe bağlı kalmaktadır.
Unsur 3
Ege Denizi’nden ya da Karadeniz’den Boğazlar’a giren her gemi, milletlerarası sıhhat kuralları çerçevesinde Türk kanunlarıyla konulmuş olan sıhhat kontrolü için, Boğazlar’ın girişine yakın bir sıhhat istasyonunda duracaktır. Bu kontrol, bir pak sıhhat dokümanı (patentesi) ya da işbu unsurun 2. fıkrasındaki kararların kapsamına girmediklerini doğrulayan bir sıhhat bildirisi gösteren gemiler için, gündüz ve gece, olabilen en büyük süratle yapılacak ve bu gemiler Boğazlar’dan geçişleri sırasında öbür hiçbir duruş zorunda bırakılmayacaklardır.
İçinde veba, kolera, sarı humma, lekeli humma (typhus exanlhematique) ya da çiçek hastalığı olayları bulunan ya da yedi günden az bir müddet evvel bu hastalıklar bulunmuş olan gemilerle, bulaşık bir limandan beş defa yirmi-dört saatten az bir müddetten beri ayrılmış olan gemiler, Türk makamlarının gösterebilecekleri sıhhat muhafaza görevlilerini gemiye almak üzere, sıhhat istasyonunda duracaklardır. Bu yüzden, hiçbir vergi ya da harç alınmayacaktır; sıhhat müdafaa vazifelileri Boğazlar’ın çıkışında bir sıhhat istasyonunda gemiden indirileceklerdir.
Husus 4
Savaş vaktinde, Türkiye savaşan değilse, ticaret gemileri, bayrak ve yük ne olursa olsun, 2. ve 3. unsurlarda öngörülen şartlar içinde Boğazlar’dan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır. Kılavuzluk ve yedekçilik (römorkörcülük) isteğe bağlı kalmaktadır.
Husus 5
Savaş vaktinde, Türkiye savaşmışa, Türkiye ile savaşta olan bir ülkeye bağlı olmayan ticaret gemileri, düşmana hiçbir biçimde yardım etmemek şartıyla, Boğazlar’da geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır. Bu gemiler Boğazlar’a gündüz girecekler ve geçiş, her seferinde, Türk makamlarınca gösterilecek yoldan yapılacaktır.
Unsur 6
Türkiye’nin kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karşısında sayması durumunda, 2. husus kararlarının uygulanması yeniden de sürdürülecektir; lakin, gemilerin Boğazlar’a gündüz girmeleri ve geçişin, her seferinde, Türk makamlarınca gösterilen yoldan yapılması gerekecektir. Kılavuzluk, bu durumda, zarurî kılınabilecek, lakin fiyata bağlı olmayacaktır.
Husus 7
“Ticaret gemileri” terimi, işbu Mukavelenin II. Kesitinin kapsamına girmeyen bütün gemilere uygulanır.
KESİM II. – SAVAŞ GEMİLERİ
Unsur 8
İşbu Mukavele bakımından, savaş gemilerine ve bu gemilerin nitelikleriyle tonajlarının hesabı için uygulanacak tanımlama, işbu Mukavelenin II sayılı Ek’inde yer alan tanımlamadır.
Husus 9
Deniz kuvvetlerinin, sıvı olsun ya da olmasın, yakıt taşımak için bilhassa yapılmış olan yardımcı gemileri, 13. unsurda belirtilen ön-bildirim şartına bağlı tutulmayacaklar ve, Boğazlar’ı tek başlarına geçmek şartıyla, 14. ve 18., hususlar yeterince sınırlamaya bağlı tonajlar hesabına katılmayacaklardır. Bununla birlikte, bu gemilerin, öteki geçiş şartlan bakımından, savaş gemileriyle bir tutulmaları süregidecektir.
Bir evvelki fıkrada belirtilen yardımcı gemiler, öngörülen kuraldışılıktan, lakin silâhları: yüzer amaçlara karşı en çok 105 milimetre çapında iki toptan, hava maksatlarına karşı en çok 75 milimetre çapında iki silâhtan çok değilse yararlanabileceklerdir.
Unsur 10
Barış vaktinde, hafif su üstü gemileri, küçük savaş gemileri ve yardımcı gemiler, ister Karadeniz’e kıyıdaş olan ister olmayan Devletlere bağlı bulunsunlar, bayrakları ne olursa olsun, Boğazlar’a gündüz ve aşağıdaki 13. ve sonraki hususlarda öngörülen şartlar içinde girerlerse, hiçbir vergi ya da harç ödemeksizin, Boğazlar’dan geçiş özgürlüğünden yararlanacaklardır. Üstteki fıkrada belirtilen sınıflara giren gemiler dışında kalan savaş gemilerinin lakin 11. ve 12. hususlarda öngörülen özel şartlar içinde geçiş haklan olacaktır.
FESİH KURALLARI
Mukavelenin mühleti, yürürlüğe giriş tarihinden başlayarak, 20 yıl sürecektir. Bununla birlikte, mukavelenin 1. hususunda doğrulanan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğü unsurunun sonsuz bir müddeti olacaktır.
20 Temmuz 1956’da kontratın mühleti bitmiş, mukaveleyi imzalayan devletler Montrö Boğazlar Mukavelesi’ni değiştirmek için teşebbüslerde bulunmuşlar lakin başarılı olamamışlardır.
Milletlerarası Deniz Hukuku kuralları ve fesih kurallarında da belirtildiği üzere gemilerin uğraksız geçiş (transit değildir) hakkı gereği kontratın değişmesi durumunda dahi, mukavelenin I sayılı Ek ‘i değişmedikçe Türk Boğaz’larından geçecek hiçbir gemiden zarurî olarak, mukavelenin I sayılı Ek ‘inde öngörülen vergilerden ve harçlardan diğer fiyat talep edilemeyecektir.
NTV