Karadeniz kökenli bir aileye mensup, askerlikten emekli Cihangirli Ali Selahattin Beyefendi ile Eğridereli Hüsniye Hanım’ın oğlu Ali, 25 Şubat 1907’de Bulgaristan’da, Gümülcine Sancağı’na bağlı Eğridere şimdiki ismiyle Ardino ilçesinde dünyaya geldi.
BADİRELERDEN ETKİLENDİ
Küçük yaşlarda babasıyla evlenen annesinin ruhsal ıstırapları, Ali’nin hayatında derin izler oluşturdu ve bu durum ileriki periyotlarda edebiyat dünyasının değerli yapıtları ortasında sayılacak olan yapıtlarında tesirini hissettirdi.
AİLESİYLE ÇANAKKALE’YE YERLEŞTİ
Sabahattin Ali, 1914 yılında 1. Dünya Savaşı’nda babasının tekrar askere alınması sebebiyle ailesiyle birlikte Çanakkale’ye yerleşti. 1918’e kadar savaşın olduğu bu bölgede kalmak Ali’yi epey etkiledi.
BALIKESİR’DE DENEMELERİNE BAŞLADI
Geçim sorunu ve aile içerisindeki huzursuzluklarla çocukluk periyodunu geçiren usta muharrir, birinci eğitimini İstanbul Üsküdar Doğancılardaki Füyuzat-ı Osmaniye Mektebi’nde aldı. Ali, ailesiyle birlikte Çanakkale’ye gittikten kısa müddet sonra Çanakkale İbtidai Mektebi’ne girdi. Okul, savaş nedeniyle öğretmensiz kalarak kapansa da babası ve öteki subayların yardımıyla tekrar açıldı ve Türkçe derslerini Selahattin Beyefendi verdi.
Edremit’te ilköğrenimini tamamlayan Sabahattin Ali, Edremit İdadi Mektebi’nden de mezun olunca Balıkesir’deki Muallim Mektebi’ne kaydoldu. Ali, Balıkesir’deki Muallim Mektebi’ndeyken öykü ve şiir denemelerine başladı. Babasının teşvikiyle de yazılar yazan Ali, şimdi okulunun ikinci yılında gazetelere ve mecmualara yapıtlarını gönderdi. Tıpkı vakitte bir okul gazetesi çıkardı.
EDEBİYAT ÖĞRETMENİ TEŞVİK ETTİ
Eğitiminin 3. yılında İstanbul Muallim Mektebi’ne geçiş yapan usta edebiyatçı, bu okulda da kendisini uyanıklığı ve çalışkanlığı ile kanıtladı.
İstanbul Muallim Mektebi’nde edebiyat öğretmeni olan Ali Canip Yol’un teşvikiyle mecmualara öyküler, şiirler gönderen ve okul müsamerelerine katılan Ali, babasının kalp krizi nedeniyle vefat etmesi üzerine Babam İçin isimli şiiri kaleme aldı. Bu şiir daha sonra Orhan Seyfi’nin yönettiği Güneş mecmuasında yayınlandı.
Birinci büyük dostlukları İstanbul’da öğretmen okulunda öğrenciyken filizlenen Sabahattin Ali’nin, ömrünün sonuna kadar yanında olan kadim dostu Pertev Naili Boratav ile uzun yıllar mektuplaştığı ve içini döktüğü Ayşe Sıtkı da o dönemki tanıştığı arkadaşlarından oldu.
ÖĞRETMEN OLARAK ATANDI
Sabahattin Ali, 1927’de İstanbul Muallim Mektebi’ni tamamlayarak Yozgat Merkez Cumhuriyet İlkokulu’na öğretmen olarak atandı. Yozgat’ta İstanbul’daki toplumsal etrafının bilakis yalnız kalan Ali, kendisini yazmaya ve okumaya verdi.
Öğretmenlik misyonunda 1 yılı tamamladıktan sonra Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın yabancı lisan öğretmeni gereksiniminden, yurt dışında lisan eğitimi imtihanını kazanarak, Almanya’ya giden Ali, Potsdam ve Berlin’de eğitim gördü.
RUS EDEBİYATINA YOĞUNLAŞTIK
Ali, Alman edebiyatının yanı sıra Rus edebiyatına da ağırlaşarak, bilhassa Ivan Turgenyev, Maksim Gorki ve Knut Hamsun üzere isimlerin yapıtlarını okudu.
Yaşadığı tatsız bir olay sebebiyle Almanya’dan Türkiye’ye dönen Ali, bir süre İstanbul’da arkadaşlarının yanında Yüksek Muallim Mektebi’nde Nihal Atsız, Nihat Sami Banarlı ve Pertev Naili Boratav’la birebir yatakhanede kaldı.
KOMÜNİZM GEREKÇESİYLE TUTUKLANDI
Ali, kısa mühlet sonra Ankara’ya giderek, 1930’da Gazi Enstitüsü’nde açılan yabancı lisan imtihanlarına katıldı ve Aydın Ortaokulu’na Almanca öğretmeni olarak atandı. Burada komünizm söylemlerinde bulunduğu gerekçesiyle soruşturma geçiren müellif, hakkında ayrıntılı bir tahkikat yapılması için tutuklandı.
Aydın Hapishanesi’nde 9 Eylül 1931’e kadar kalan Sabahattin Ali, başından geçenleri, Ayşe Sıtkı İlhan’a yazmış olduğu mektuplarda anlattı. Bu müddet içerisinde muharrir kimliğini geride bırakmayan Ali, daha sonra yazacağı hikayeler için de gereç biriktirdi.
Aydın’da öğretmenliğe başlamadan evvel Nazım Hikmet’in çalıştığı Fotoğraflı Ay mecmuasına giden Sabahattin Ali, orada hem Zekeriya-Sabiha Sertel çiftiyle hem de Nazım Hikmet’le tanıştı. Müellif birebir vakitte birinci öyküsü olan Bir Orman Öyküsü yapıtını bu mecmuada yayınladı.
Usta edebiyatçı, beraatinden sonra Konya Ortaokulu’nda Almanca öğretmeni olarak misyona başladı. Ali, Konya’da geçirdiği günlerine de “Bir Skandal” isimli yapıtında yer vererek, yalnızlığını ve yaşadığı his karmaşasını okuruyla paylaştı.
CEZAEVİNDE ALDIRMA GÖNÜLÜ YAZDI
Sabahattin Ali, aşkına karşılık gördüğü Melahat Hanım’a şiirler yazdı ve bu hislerle katıldığı bir toplantıda okumuş olduğu hicviyede memleketin yönetiminde olanlara ima ve tahkirde bulunma argümanıyla tekrar tutuklandı.
Ali, bir yıllık mahkumiyetinin birinci dört ayını Konya Cezaevi’nde, kalan altı ayını da Sinop Cezaevi’nde geçirdi. Temyiz mahkemesinin aleyhinde karar vermesi üzerine cezası 12 aydan 14 aya çıkarılan Ali’nin Sinop Cezaevi’ndeki günleri, daha sonra bestelenerek unutulmayan müzikler ortasına girecek olan Aldırma Gönül ve Hapishane Müziği isimli yapıtının kaleme alınmasına tanıklık etti.
Sinop Cezaevi’nde iken tahliyesine az bir vakit kala cezası 29 Ekim 1933’te sona erdirilen Ali, çıkar çıkmaz Ulusal Eğitim Bakanlığına başvurarak öğretmenlik mesleğine geri dönmek istediğini belirtti.
1935’TE EVLENDİ
Öğretmenliğe Ankara 2. Ortaokulu’nda devam eden müellif, Ankara’dayken 1932 yılında İstanbul’da bir yakınlarının vasıtasıyla tanıştığı Aliye Hanım’la mektuplaşmaya başladı. Bu biçimde birbirlerini seven Aliye Hanım ve Sabahattin Beyefendi, posta yoluyla nişan taktıktan sonra 16 Mayıs 1935’te evlendi.
Ali, 1937’de yedek subay olarak askerlik vazifesini tamamladı ve 30 Eylül 1937’de hayatında çok özel bir yere sahip olan kızı Filiz dünyaya geldi. Ülkü bir eş ve sevecen bir baba rolünü taşıyan Sabahattin Ali’nin yazı dünyasında bu devir, kıymetli yapıtlara imza attığı bir süreç oldu.
ÖĞRETMENLİK VAZİFESİNDEN ALINDI
Bugün hala en çok okunan ve birçok lisana çevrilen Kuyucaklı Yusuf ve Kürk Mantolu Madonna romanları muharririn bu yıllarda kaleme aldığı yapıtlardı. Bu periyot siyasetle da içli dışlı olan Ali, çeşitli telaffuzlar münasebetiyle öğretmenlik misyonundan tekrar alındı.
İÇİMİZDEKİ ŞEYTAN SİYASİ TARTIŞMALARA NEDEN OLDU
Usta edebiyatçı, 1938’de Çaydanlık, Arap Hayri, 1939’da Isıtmak İçin ve Uyku kıssalarını, 1940’ta Selam ve Bir Mesleğin Başlangıcı kıssalarını kaleme aldı. İçimizdeki Şeytan romanı 3 Nisan- 29 Haziran 1939 tarihleri ortasında Ulus gazetesinde tefrika edildi. Roman yayınlandıktan sonra ayrıyeten pek çok siyasi tartışmaya neden oldu.
Verimli olduğu 1941-1943 yılları ortasında Sabahattin Ali, Bir Konferans, Yeni Dünya, İki Bayan, Sulfata ve Hasan Boğuldu isimli öykülerini yazdı ve bu kıssalarını Yeni Dünya isimli kitapta toplu olarak okurlarla buluşturdu.
Ulusal Eğitim Bakanlığı Yayın Müdürlüğü’nde memur, Ankara Devlet Konservatuarı’nda mütercim ve dramaturg olarak da çalışan Ali, Nihal Atsız’ın hakkında yazdığı bir yazıya karşılık dava açtı. 1944 yılında davayı kazanmasına karşın reaksiyonlardan kurtulamayan Ali, duruşmalar sonunda Ulusal Eğitim Bakanlığınca misyonundan alındı.
1945’TE GAZETECİLİK YAPMAYA BAŞLADI
İstanbul’da 1945’te gazetecilik yapmaya başlayan Ali, fıkralar yazdığı “La Turquie ve Yeni Dünya gazeteleri, Tan Gazetesi olayları sırasında tahrip edilince işsiz kaldı.
Yurt ve Dünya, Yeni Türk ve Çeviri mecmuası üzere yayın organlarında yazılar kaleme alan usta müellif, Aziz Nesin, Rıfat Ilgaz’la birlikte siyasal mizah olarak hazırladıkları Marko Paşa isimli dergiyi 1946’da çıkardı. Bu dergiyi daha sonra Malum Paşa, Merhum Paşa ve Öküz Paşa üzere tekrar siyasal içerikli mizah mecmuaları takip etti.
MADDİ OLARAK DÜŞÜNCE YAŞADI
Bu yayınlardan birinde Adalet Koridorlarında isimli yazısı ile tekrar tutuklanan ve 3 ay mahpus yatan Sabahattin Ali, bu devirde İstanbul’da hem maddi hem de manevi taraftan meşakkatler yaşadı. Usta edebiyatçı bu süreci çıkardığı Ali Baba mecmuasındaki yazılarında da lisana getirdi.
Ülkede siyasi baskılardan uzak kalamayacağı, hür iradesine dayalı yayın hayatını sürdüremeyeceği fikriyle yurt dışına çıkmak isteyen, fakat pasaport yasağından ötürü, insan kaçakçılarıyla anlaşarak hudut dışına çıkmayı planlayan müellif, tanıştığı Ali Ertekin’le birlikte 31 Mart 1948’de Kırklareli’ne yola çıktı.
Bu tarihten sonra Bulgaristan hududunda 16 Haziran 1948 tarihinde bir çobanın bulduğu cesedin Sabahattin Ali’ye ilişkin olduğu tespit edildi. Ali Ertekin, daha sonra cinayeti işlediğini itiraf etti.
Cinayetin işlendiği tarihten dört ay sonra ormanda tanınmaz haldeki cesedin Sabahattin Ali’ye ilişkin olduğu, 2 Nisan 1948’de vefat ettiği kayıtlara geçti.
EDEBİ KİŞİLİĞİ
Şiirlerini hece vezni ile oluşturan şair ve müellif Sabahattin Ali, yazın dünyasına birinci olarak şiirleriyle girdi. Halk şiirinin tesirinin hissedildiği yapıtlarını kaleme alırken, hikaye ve romanlarında olduğu üzere toplumsal gerçekçilik yaklaşımıyla hareket eden Ali, şiire yaklaşımını 1938’de bir söyleşi sırasında, “Bence şiirin eskisi yenisi yoktur. Düzgün şiir, kesinlikle ki beşere bir şey ek eder. Bu şey bazen tez olur, bazen bizim manen daha genişlememizi temin eden bir heyecan olur” tabirleriyle lisana getirmişti.
Yapıtlarına yönelik yapmış olduğu bir değerlendirmesinde, hikaye ve romanlarını şiirlerinden daha çok beğendiğini söz eden Sabahattin Ali, 2015’te Yapı Kredi Yayınları tarafından 23. baskısı yapılan Değirmen isimli yapıtın ön kelamında şunları kaydetmişti:
“Şiir ve öykülerim ortasında, yazmış olmaktan utanacağım kadar berbatları olduğunu biliyorum. Bunların bir kısmının çocuk denecek bir yaşta yazılmış olmaları bence bir mazeret değildir. Zira bu çeşit bir yazıyı bugün rastgele bir imzanın üstünde görsem sahibini ıslah olmaz bir zevksizlik ve tam istidatsızlıkla suçlandırmakta tereddüt etmem. Bunların benim sanat hayatımın gelişmesini göstermesi bakımından, yalnızca kendim için bir ehemmiyeti vardır ki, bu da onları diğerlerine okutmak için bir sebep olamaz.”
Şiirlerini yazarken sade bir üslup kullanarak, daha geniş bir okuyucu kitlesi hedefleyen usta edebiyatçı, hikaye ve romanlarında toplumsal gerçekçiliği ön planda tutarak, bu doğrultuda hususlar belirledi ve hayatın içinden karakterleri seçti.
“Benim kanaatimce sanat, beşere insanı ve hayatı ve bunların manasını öğretmekle muvazzaftır.” kelamlarıyla sanat anlayışını özetleyen Sabahattin Ali, Türk edebiyatında yazdığı yapıtlarla büyük beğeni topladı.
“İçimizdeki Şeytan” isimli yapıtın ön kelamında Nazım Hikmet de usta muharririn edebiyatıyla ilgili şu yorumu yapmıştı: “Sabahattin, Türk dünyasında bir okulun başıdır, başlangıcıdır. En usta Türk muharrirlerinden biridir. Sabahattin’in Türk düzyazısı üstündeki tesiri büyüktür, olumludur. Türk edebiyatının halkçı, demokrat, antiemperyalist, sosyalist kolu, tek sözcükle, Türk edebiyatının ilerici muharrirleri kendi ortalarında Sabahattin Ali üzere bir müellifin bulunmasıyla onun sıhhatinde da övündüler, sonra da övünüyorlar ve övünecekler.”
Sabahattin Ali hakkında ayrıyeten usta muharrir Mustafa Kutlu da “Sabahattin Ali Hayatı ve Eserleri” başlıklı Dergah Yayınları’ndan çıkan bir incele kitabı hazırladı.
Kutlu, bu kitapta Sabahattin Ali’nin dünyasını gerçekçilik, romantizm, samimiyet, içlilik-coşkunluk, dengesizlik, çaresizlik, yalnızlık, dürüstlük, ayrıcalık başlıkları altında analiz etti. Usta edebiyatçını şairliği üzerine Kutlu, “Gözleri sulh içinde yaşanılan, mazlumların seslerinin işitilmediği bir dünyaya açılsaydı; herhalde lirik, pastoral, coşkun şiirler yazardı.” yorumunu yapmıştı.
Pak ve sade lisanıyla, gerçekçilik anlayışı ve samimi hisleriyle Türk edebiyatına değerli katkılarda bulunan usta muharririn birçok çevirisi de bulunuyor.
NTV
