Jacqueline F., 2019 yılında Instagram’da paylaşılan palavra bir haberi gerçek sandı. Haberde, Şili’de bir metro istasyonunda göstericilerin polisten makûs muamele gördüğü ve asıldığı ileri sürülüyor, buna ispat olarak da gazete haberlerinin görseli paylaşılıyordu. Jacqueline, “Şoke oldum ve polisler ne yapıyor orada?” diye sordum kendi kendime diyor ve gözlerine inanamadığını anlatıyor.
Jacqueline, o periyot artan metro bileti fiyatlarına karşı Şili düzenlenen şovlardan olduğu argüman edilen paylaşımların evvel yanlışsız olduğunu sanmış. O kazara inanmış fakat öbür pek çok insan, böylesi yanlış haberlere ve komplo teorilerine inanmayı şahsen kendisi istiyor.
Yıllardır toplumsal çatışmalar alanında araştırma yapan Alman uzman Prof. Andreas Zick, “Bu durum aslında hayata nasıl baktığımızla ilgili” diyor. Uzman Zick’e nazaran, komplo teorilerine genelde esasen ona taban hazırlayan bir bakış açısına sahip olanlar ile başında sabit düşman fotoğrafları olanlar inanma eğiliminde. “Düşman figürleri ise polis olabiliyor, bir iktidar olabiliyor yahut iklim muhafaza için faaliyet yürüten aktivistler olabiliyor” diye örneklendiriyor.
İnternette, insanın başındaki fikri onaylayan sayısız fırsat bulunduğunu da hatırlatan Prof. Zick, birden fazla kişinin aslında başındaki fikirleri onaylayan kanalları arayıp bulup takip ettiğini söylüyor. Bunun da artık gerçeklikten bağımsız bir fanusta yaşamayı da aşarak bireyin pek çok muhtaçlığını karşıladığı paralel bir dünyada kurulmuş hayat olduğunu söylüyor.
DEHŞET ÇOK BELİRLEYİCİ BİR FAKTÖR
Londra’daki City Üniversitesi öğretim üyesi psikolog Andreas Kappes, endişenin da kıymetli bir rol oynadığına işaret edip, “Bir kişi örneğin iğneden korkuyordur ve bu nedenle aşı olmak istemiyordur” diyor. Ve böylesi bireylerin aşının tehlikeli olduğuna dair bilgileri arayıp bulduğunu ve aşı yaptırmak istemeyebildiğini belirtiyor.
Uzman Kappes’e nazaran, burada sorulması gereken asıl soru, “İnsanlar bilime neden inanmıyor” değil, “İnsanlar bilime neden inanmak istemiyor”. Kappes’e nazaran ayrıyeten bu mevzuda bir tarafta eğitimliler, öbür tarafta da eğitimsiz, cahiller yer almıyor.
Nöroloji bilim kısmı uzmanı Franca Parianen’e nazaran iyi ile makûs bilgi kaynaklarını birbirinden ayırt edebilme çok değerli bir yetenek. Ona nazaran, komlpo teorilerini savunan ideolojiler, uzman görüşüne dayanan paylaşımlar ile rastgele bir Youtube görüntüsü ortasında çok az bir ayrım yapma yoluna gidiyor. Bunlar ortasındaki ayrım konusunun okullarda ders olarak öğretilmemesi de büyük eksiklik.
Uzman Parianen’e nazaran, palavra ve yanlış haberlere inanmaya meyilli şahısların birden fazla genelde hayatında bir sefer büyük bir denetim kaybı yaşamış olanlar. Karmaşık olayları basitçe açıklayan palavra ve yanlış haberler de, onlara kaybettiği o denetim hissini bir nevi geri veriyor. “Dünya birden teğe anlaşılır hale geliyor” diyor uzman. Ayrıyeten “Komplo teorilerine inanan bireyler kendilerini inançta hissetmediğinde diğerlerini da buna ikna etmeye çabalıyor” diyor ve “Başkalarının da kendi inandığı birebir şeylere inanmasıyla kendini onaylanmış hissediyor” diye de ekliyor.
Nöroloji bilimleri uzmanı Franca Parianen, pandemide yanlış haberler ile komplo teorilerine inanmada rol oynayan bir öteki faktörün de can ıstırabı olduğunu belitiyor. Pandemide insanların eskisine oranla diğer sitelere ve kümelere bakmak için görece daha çok vakti olduğunu, o denli olunca da konutta kendini yalnız hissetmeyip bir kümeyle yakınlaştığını ve kendini oraya ilişkin hissettiğini bildiriyor. O halde de kendini bir kümeyle özdeşleştirmeye başladığını belirtiyor.
ALGORİTMALAR YANLIŞ HABERİN KATALİZÖRÜ
Oxford Üniversitesi üyesi Jens Koed Madsen’e göreyse fake news yalnızca psikolojinin bir eseri değil, toplumsal paylaşım ağlarının algoritmalarının da sonucu. Madsen, “İnsanın kendi görüşüyle algoritmaların kombinasyonu çok tehlikeli olabiliyor” diyor. ABD’de yapılmış bir araştırmanın örneğin, Twitter’deki yanlış haberlerin gerçeklerinden çok daha süratli yayıldığı sonucunu ortaya koyduğunu anlatıyor. Madsen, bunu yanlış haberlerin lisanının daha duygusal, insanları daha harekete geçirici olmasına bağlıyor. Yanlış haberlerin bazen o kadar absürt ve eğlenceli olduğunu, bu nedenle ona inanmayan pek çok diğer kişinin bile bunları paylaştığının tespit edildiğini belirtiyor.
Londra City Üniversitesi öğretim üyesi psikolog Kappes’e nazaran, bu cins yanlış haberlere inananların gerçekçi argümanlarla ikna edilmeleri elbette mümkün. Ona nazaran bunu başarmanın sırrı, o bireylere yanlışsız biçimde yaklaşmakta. Önemli olan, uzlaşma sağlanmış bir ortak taban bulmak ve oradan tartışmaya başlamak ve onun üzerine olguları tartışmanın içine modül parça dahil etmek. Hakikaten Kappes’e nazaran yanlış haberlere inanan insanların tekrar tutunabileceği bir kola ihiyacı var.
Uzman Parianen’e nazaran ise yapılabilecek en iyi alternatiflerden biri, insanların denetim edebildiği hayat alanları bulması, örneğin demokratik oluşumlarda faaliyet yurtmeleri. Ona nazaran inançlı bağlar insanlara her vakit hayata tutunmada, ayakta kalmada güç veriyor, yardımcı olabiliyor. İlaveten tabi bir kaynağın iyi, önemli ve emniyetli olup olmadığını anlayabilme yeteği de gerekli.
Bu cins alternatifler Jacqueline F. üzere kazara palavra haberlerle yolu kesişen insanlara yardım edebiliyor. Şili’de polisin göstericilere saldırıdığını ve astığını düşündüğü habere inandığını hatırladıkça utandığını söylüyor. Ve bu deneyimden beri neye baktığı ve okuduğu konusunda daha dikkatli davrandığını aktarıyor. Karşılaştığı bir gelişmenin yanlışsız olup olmadığını anlamakta zorlandığında daima daha fazla araştırdığını, daha fazla bilgiye ulaşmaya çalıştığını belirtiyor ve “Artık sağlam kaynaklara güvenmek istiyorum, ciddiyetten uzak internet sayfalarına değil” diye de kelamlarına ekliyor.
NTV