Ayşe Çınar / Ntv.com.tr
Bilim insanları dünyadaki tatlı su balıklarının iklim değişikliği ve kirlilik nedeniyle tehdit altında olduğunu açıkladı.
16 global muhafaza kuruluşunun hazırladığı The World’s Forgotten Fishes isimli rapora nazaran, göçmen tatlı su balıklarının popülasyonları 1970’ten bu yana yüzde 76 oranında düştü ve büyük balıkların (30 kg’dan ağır olanlar) birden fazla neredeyse büsbütün yok oldu.
Şu anda dünyadaki tatlı su balıklarının üçte biri yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunuyor ve geçen yıl 16 tatlı su balığı cinsinin jenerasyonu tükendi.
Raporda, kirlilik, denetimsiz avlanma, istilacı cinslerin ortaya çıkması, iklim değişikliği, ırmak ekolojilerinin bozulması üzere problemlerin yanında dünyadaki ırmakların büyük bir kısmının barajlar için kullanılmasının da tatlı su balıklarının hayatını zorlaştırdığı belirtildi.
10 BİN CİNSİN YÜZDE 30’U RİSK ALTINDA
Rapor, tatlı su ekosistemlerindeki biyolojik çeşitliliğin okyanusların ve ormanların iki katı oranında kaybedildiğini de ortaya koydu. Bilinen 18.000’den fazla tatlı su balığı çeşidi var ve daha fazla cins keşfedilmeye devam ediyor. Tehlike altındaki çeşitlerin global listesini derleyen Milletlerarası Tabiat Muhafaza Birliği (IUCN) 10.000’den fazla çeşidi kıymetlendirdi ve yaklaşık yüzde 30’unun yok olma riski altında olduğunu bildirdi.
Birçok ülkede olduğu üzere Türkiye’de de çeşitli etkenler nedeniyle, çok sayıda tatlı su balığı çeşidi yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. İstanbul Üniversitesi Su Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Özcan Gaygusuz, Türkiye’deki durumu Ntv.com.tr’ye anlattı.
Türkiye’de kamu kurumları ve üniversiteler tarafından göl ve baraj gölleri ile akarsularında yaşayan balıkların popülasyonlarının yapısını, bolluklarını vb. bilgileri belirlemek için yürütülen sistemli izleme çalışmaları bulunmadığını belirten Doç. Dr. Özcan Gaygusuz, “Mevcut yapılmış olan çalışmalar ise bir kaç yıllık izlemeler halinde çoğunlukla ekonomik pahası olan tiplerle ilgili. Yapılmış bu çalışmalarda içsu balıklarımızın ekolojik açıdan iyi durumda olmadığı, popülasyon yapılarında olumsuz tarafta değişimler olduğu halinde bilgiler mevcut.” dedi.
Gaygusuz, ntv.com.tr’nin sorularını yanıtladı…
Türkiye’de de balıklar için bir yok olma tehlikesi kelam konusu mu?
Maalesef kuşağı tükenmiş, yok olmuş çeşitlerimiz var. Türkiye tatlı su balık faunasının değerli bir kısmı Avrupa, İran-Kafkasya, Kuzey Afrika-Arap Yarımadası kökenli. Türkiye, Anadolu Yarımadası’na endemik olan yani yalnızca Anadolu’ya mahsus tiplere de mesken sahipliği yapıyor.
Avrupa kıtasında 546 lokal tatlı su balığı tipi yaşamakta, Türkiye içsularında 384 tatlı su balığının yaşadığı biliniyor. Türkiye içsularındaki balık çeşitliliği neredeyse kıta özelliği gösteriyor. 384 çeşitten 194 tanesi endemik, 28 tanesi ise yabancı/istilacı balık tipi.
DÖRT TIBBIN KUŞAĞI BÜSBÜTÜN TÜKENDİ
Türkiye içsu balıklarının yaklaşık yüzde 54,5’i endemiktir. Bu oran hayli değerli. Bu endemik çeşitlerden 4 çeşidin kuşağı maalesef tükenmiş durumda. Jenerasyonu tükenmiş endemik çeşitlerimizin isimleri ise Alburnus akili, Alburnus nicaeensis, Anatolichthys splendens ve Pseudophoxinus handlirschi’dir. Bu 4 çeşide ilişkin örnekler lakin kimi balık koleksiyonlarında mevcut.
IUCN Kırmızı listeye nazaran endemik çeşitlerimizden 27 tanesi kritik düzeyde (CR), 44 tanesi tehlikede (EN), 27 tıp ise ziyan görebilir (VU) olarak sınıflandırılıyor.
Kirlilik, habitat kayıpları, istilacı/yabancı tipler ve öteki tehditlerle ilgili olarak tedbir almazsak önümüzdeki yıllarda jenerasyonu tükenen yahut tükenme noktasına yaklaşan cins sayımız artacak.
TATLI SU BALIKLARI POPÜLASYONUNU OLUMSUZ ETKİLEYEN FAKTÖRLER NELER?
- KİRLİLİK
Kirlilik, habitat kayıpları, istilacı cinsler, su kaynaklarının yanlış kullanılması/yönetilmesi içsularımızda yaşayan en küçüğünden en büyüğüne tüm canlıları olumsuz etkiliyor.
Yerleşim yerlerinden ve sanayi tesislerinden arıtılmadan alıcı ortama bırakılan her türlü kirletici buralarda yaşayan canlıları olumsuz etkilemektedir. Hareketli organizmalar ortamı terk edebiliyor lakin hareket imkanı kısıtlı olan yahut midyeler üzere bir yerde sabit olarak yaşayan cinsler maalesef ölüyor.
- DENETİMSİZ AVLANMA
İçsu kaynaklarımızda Tarım ve Orman Bakanlığı vazifelileri ile kolluk güçleri tarafından sıkı denetlemeler yapılıyor lakin kuralsız balıkçılık faaliyetleri de bir o kadar sıkı bir biçimde devam ediyor. Bilhassa balıkların üreme devirlerinde bu yasadışı kuralsız avcılıkla daha sık karşılaşılıyoruz.
Üreme devrinde olan balıklar ya akarsu içlerine göç ederler ya da göllerin daha sığ olan kıyı bölümlerine yaklaşırlar. Balıkların bu davranışını bilen kaçak avcılar bu hareketleri ile yalnızca üreme devrinde avlanmaması gereken balıkları yakalayarak öldürmüyor, tıpkı vakitte gelecek balık kuşaklarını de öldürmüş oluyor.
- İSTİLACI TİPLER
Türkiye içsularında yaklaşık 30 yabancı/istilacı tatlı su balık çeşidi yaşıyor. Ülkemizdeki yabancı/istilacı içsu balık çeşitleri bilhassa Meriç Irmağı vasıtası ile evvel Trakya içsularına yayılıyor. Bu yabancı/istilacı cinsler, ortada kıymetli biyolojik bir bariyer olan Marmara Denizi, Çanakkale ve İstanbul boğazlarını ise sportif yahut ticari balıkçılar ile kamu kurumlarının göl ve baraj göllerinin balıklandırılması emeliyle yaptıkları balıklandırma faaliyetleri üzere çeşitli yolları aşarak Anadolu Yarımadasında bulunan içsulara bulaşıyor.
Şayet ilgili kamu kurumlarının nizamlı izleme çalışmaları yoksa yabancı/istilacı bir tıbbın bir ortama bulaşıp bulaşmadığını süratlice fark etmek pek mümkün değil. İstilacı bir tıp fakat yeni girdiği habitatta sorun olmaya başladığında fark edilebiliyor, bu etapta ise maalesef çoğunlukla tedbir almak için geç kalınmış oluyor. Bu tipler bulaştıkları habitatlarda, besin ağını değiştirebiliyor, lokal tiplerle üreme ve beslenme alanları için rekabete giriyor, taşıdıkları hastalık etmenleriyle lokal cinslerin popülasyonlarının azalmasına hatta yok olmasına neden olabiliyor ve göl ve baraj göllerinde su kalitesini bozabiliyor.
Türkiye içsularında yabancı/istilacı balık cinsleri olan Carassius gibelio, Gambusia holbrooki, Lepomis gibbosus ve Pseudorasbora parva en sık karşılaştığımız ve sorun yaratan balık tipleri. Gelecek yıllarda istilacı/yabancı balık tiplerinin sayılarının ve popülasyonlarının süratle artması bekleniyor.
- İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ VE SU KULLANIMI
İklimin değiştiğini o alanda uzman olan araştırmacılar lisana getiriyorlar. Evet iklim değişimi içsu kaynaklarımızı olumsuz etkiliyor, etkilemeye devam edecek. Kurak bir yıl geçirdik ve bu kurak yılların sayısının artacağı lisana getiriliyor. Ancak yaşadığımız tüm sıkıntıların hepsini iklim değişimine bağlamak kolaycılığına kaçtığımızı düşünüyorum. Türkiye’de su kaynaklarımızı, suyu hakikat yönetmeliyiz, bunu şu an için yapabildiğimizi düşünmüyorum.
Su kaynaklarımızın idaresinde öncelik ekosistemin muhtaçlıkları olmalı, daha sonra insan faaliyetleri için düzenlemeler yapılmalıdır. Suyu israf ettiğimizi düşünüyorum. Sağlıklı bir etrafta yaşamak yalnızca insanların değil tüm canlıların hakkı. Bunun yolu da pak suya, havaya ve besine ulaşabilmekten geçiyor.
Suyun en çok kullanıldığı alan tarım kesimi. Tarım alanlarında alınacak tedbirlerle su kaynaklarımız üzerindeki baskıyı azaltabiliriz. Bizler tüketim alışkanlıklarımızı gözden geçirmeliyiz. Bu tüketim süratiyle gidersek tüm su ve kara ekosistemlerimizde yaşanacak şiddetli yıkımlarla karşı karşıya kalabiliriz.
Türkiye ırmak havzaları üzerinde yapılan, yapılması planlanan çeşitli büyüklüklerde baraj gölleri, göletler, ırmak tipi hidroelektrik santrali üzere hidrolik yapılar bulunuyor. Yapılış hedeflerine nazaran su tutma kapasiteleri ve bekletme mühletleri farklı olan bu yapılar suyun birtakım fizikî ve kimyasal özellikleri ile akarsu havzalarının binlerce yılda oluşmuş hidrolik rejimini değiştirip buralarda yaşamaya ahenk sağlamış cinslerin davranışlarını olumsuz etkiliyor.
TAHLİL TEKLİFLERİ
Türkiye’nin pek çok içsu havzasında meslektaşlarımla birlikte çalıştım ve çalışmaya devam etmekteyim. Şahsî müşahedem sulak alanlarının kurutulması, habitat kayıpları, istilacı tipler ve neredeyse tüm havzalarımızda kirlilik çok büyük bir sorun.
Biyoçeşitliliğimizi kaybediyoruz. İnsanlık olarak şimdi kaybettiğimiz canlıların tam olarak ne tabir ettiğini anladığımızı sanmıyorum. Bu yok oluşların bizimle bir ilgisi olmadığı ve bizi etkilemeyeceği yanılgısı içindeyiz.
Benim önerebileceğim tahlil yollarından biri elbette kirliliğin azaltılması hatta sıfırlanması, istilacı çeşitlerle gayret sistemlerinin geliştirilmesi, tüm bunları yapabilmek içinde tüketim alışkanlıklarımızı değiştirmeliyiz. Bir başkası ise, tahminen bir hayal ancak kurutulan tüm sulak alanlarımızın geri kazanılması, buraların tekrar bitkilerle, balıklarla, kurbağalarla, kuşlarla ve öbür canlılarla dolması. Şayet bunu başarabilirsek yok olma tehdidi altında bulunan canlılarımızı da koruyabileceğiz.
NTV