ABD Lideri Donald Trump’ın 2019 Eylül’ünde Birleşmiş Milletler (BM) Umum Kurulu’nda yaptığı konuşma tartışmalara yol açmıştı. Gerçekten kelam konusu konuşma, milletlerin birliğinin açık bir reddiydi. “Gelecek küreselcilerin değil, vatanseverlerin” diyen Trump, akıllı başkanların kendi memleketlerinin refahını önceleyeceğini söz etmişti.
EVVEL AMERİKA, SONRA BM
Liderin BM Umum Merkezi’ndeki bu katıksız “Önce Amerika” bildirili konuşması, Trump’ın önceliklerinin BM’ninkilerle çok uzak düştüğü gerçeğini bir kere daha tüm çıplaklığıyla ortaya koydu. Yöneticinin 2016’nın Aralık ayında şimdi vazifeye başlamadan evvel attığı bir tweet de bu gidişatın sinyallerini vermişti. Trump, bu tweette BM’yi “insanların bir araya geldiği, sohbet ettiği ve iyi vakit geçirdiği bir kulüp” olarak nitelendirerek aşağılamıştı. Bundan yaklaşık bir yıl sonra da Washington’ın Tel Aviv’deki ABD Büyükelçiliği’nin Kudüs’e taşınması kararını BM Umum Kurulu’nun kınamasıyla alakalarda onarılması çetin bir tahribat süreci başlamıştı.
Washington, bağlantılardaki bu yarayı daha da derinleştirecek birçok adım attı: İklim Anlaşması’ndan çekildi, BM Göç Ittifakı konusunda işbirliğine yanaşmadı, Barış Misyonu’na yaptığı mali katkıyı kıstı, BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü’nden (UNESCO) ayrıldı ve BM İnsan Hakları Konseyi’nden çekildi. Kısa vade evvel ise ABD Lideri, Dünya Sıhhat Örgütü’nü (DSÖ) korona bunalımıyla uğraşta gayrikâfi kalmakla ve Çin’in kuklası olmakla itham etti. Sonra da geçen Nisan ayında, dünyanın karşı zıdda olduğu pandeminin ortasında örgüte aktardığı fonları askıya aldı. Mayıs ayında da DSÖ’yle münasebetlerini büsbütün sonlandırdıklarını duyurdu.
İNSANLIĞI SAVAŞ FELAKETİNDEN KORUMAK İÇİN…
Halkları bir araya getiren bir işbirliği, Birleşmiş Milletler’in kuruluş emeliydi. Dünya barışı için ulusal egoların aşılması hedefleniyordu. Bu maksat için birinci koşul, üniversal bir manası olacak bir muahedenin, yani BM Antlaşması’nın çatısını oluşturmaktı. 50 memleketin temsilcileri 26 Haziran 1945’te San Francisco’da kuruluş antlaşmasını imzaladıklarında hâlâ iki dünya savaşının tesiri altındaydılar. Gerçekten önsözde mekan alan “Biz Birleşmiş Milletler halkları, gelecek kuşakları bir insan hayatı içinde iki defa insanlığa tanım olunmaz acıları getiren savaş felaketinden muhafazaya (…) karar verdik” tabirlerinde de bu tedirginliğin yansımaları görülüyor. “Ekonomik, toplumsal, kültürel ve insancıl nitelikteki milletlerarası meseleleri çözmede ve ırk, cinsiyet, lisan ya da diyanet ayrımı gözetmeksizin herkesin insan haklarına ve temel özgürlüklerine hürmetin geliştirilip güçlendirilmesinde memleketler arası işbirliğini sağlamak” da muahedenin unsurları arasında sayılıyordu.
Mutabakatın umumî çerçevesi, 2. Dünya Savaşı’nın galipleri olan Sovyetler Birliği, Birleşik Krallık ve ABD tarafından müzakere edildi. Bu memleketlere daha sonra Çin ve Fransa da eklendi. Bu beş devlet, en güçlü BM tertibi olan Güvenlik Konseyi’nde de daimi üyelik elde etti. 24 Ekim 1945’te mutabakatın yürürlüğe girmesiyle BM faaliyetlerine başladı. İnsanlığın evvelce beri hayalini kurduğu dünya çapında barışın nihayet gerçek olması hedefleniyordu.
“MİLADINI DOLDURMUŞ” BİR GÜVENLİK KURULU YAPISI
Ne var ki dünyanın gidişatı nispeten inişli çıkışlıydı. Bu nedenle örgütün aktifliği de mütemadiyen tenkit konusu oldu. BM organlarına çok fazla fon aktarılması ve kimi devletlerin örgütü kendi çıkarları için araçsallaştırması en fazla eleştirilen hususlardandı.
BM tarihinde umum sekreterlik vazifesini üstlenen 2. isim olan Dag Hammarskjöld’ün, tenkitlere karşı örgütü savunduğu şu sözler de akıllara kazınmıştı: “BM, kişilere cenneti vermek için kurulmadı, onları cehennemden kurtarmak için kuruldu.”
Trump’ın yıkıcı manevraları memleketler arası örgüt için önemli bir test, gelgelelim örgütün karşı zıdda kaldığı tek imtihan değil. DW’ye konuşan Almanya’nın eski BM Daimi Temsilcisi Gunter Pleuger, “Trump yapması gereken pek çok şeyi yapmadı. Buna Güvenlik Konseyi’yle yapıcı bir işbirliği de dahil. Gelgelelim bu sadece Trump’ın cürmü değil. Güvenlik Kurulu’nun demode sistemi de sorumlu” tabirlerini kullanıyor. Pleuger, BM’nin en güçlü konseyinin günümüz dünyasını değil, 1945’in dünyasını temsil ettiğini savunuyor.
Mevcut yapı, ABD, Rusya, Çin, Birleşik Krallık ve Fransa’ya alınacak her türlü kararı engelleyebilecek bir mutlak veto hakkı tanıyor. Vetoyu kaldırma kararı ise sırf Umumi Kurul’un üçte ikisinin oyu ile alınabiliyor. Fakat beş daimi üye, BM Antlaşması imzalanırken, haklarının törpülenmesi ihtimaline karşılık Umumî Kurul’da da kendi veto haklarını garantiye almışlardı. Kelam konusu devletler, şu ana kadarki ıslahat denemelerinin ise önünü kesti.
MAVİ BERELİLER İLE BELİREN SORU İŞARETLERİ
Kelam konusu devletlerin “veto kararlarına bir münasebet dahi göstermesi gerekmediğine” dikkat çeken Pleuger, bu sorunsalın bir an evvel ele alınması gerektiği görüşünde. Almanya’nın eski BM Daimi Temsilcisi, Avrupa’da, Ortadoğu’da, Asya’da ve Güney Amerika’da çatışmaların giderek arttığı bu periyodun BM’nin yenilenmesi için yanlışsız zamanlama olmadığını tabir edenler olsa da, mahsusen Hindistan, Brezilya, Japonya ve Almanya’nın uzun vadedir ıslahat davetlerini yineliyor.
Miladını doldurmuş olmakla eleştirilen bu yapının yanı sıra, BM yardım hizmetlileri ve Mavi Bereliler’e ait cinsî taciz ve tecavüz suçlamaları da manşetlere taşınmıştı.
Örgütün geçmiş barış misyonlarında uğradığı başarısızlık, BM’nin imajına zarar veren bir öbür neden oldu. Mavi Bereliler’in 1994’te Ruanda’da Tutsilere düzenlenen soykırımı engellemek tarafına devletten çekilmesinden ve 1995’te Srebrenitsa’da sivillere yapılan katliama seyirci kalmasından bu yana memleketler arası kamuoyu örgüte ve örgütün misyonlarına çok daha eleştirel bakıyor.
Buna karşın giderek globalleşen dünyada bu devletler birliği hâlâ vazgeçilmesi neredeyse imkansız bir düzenleyici güç olma niteliğini koruyor. Gerçekten büyük bunalımların birden fazla BM devreye girmeden çözülemiyor.
BM’NİN ŞİDDETİ ENGELLEMEDEKİ ROLÜ
Mahsusen eski sömürgelerin bağımsızlıklarını kazanmasının da tesiriyle BM’nin üye sayısı 50’den 193’e çıktı. Almanya’nın eski BM Daimi Temsilcisi Pleuger, on yıllar içinde sömürge iktidarlarının devamı için şiddete başvurulmasının bir itibar kaybı nedenine dönüştüğünü belirterek, BM’nin bu süreçte de büyük rolü olduğuna dikkat çekiyor.
Pleuger’e nazaran, yasal dayanağı olmayan basıncın mütemadiyen kınanması, Sovyetler Birliği’nin son başkanı Mihail Gorbaçov’un ve sair önderlerin Orta Avrupa ve Almanya’daki ayaklanmalar giderek büyüdüğünde ve değişim talepleri arttığında şiddete başvurmaması sonucunu doğurdu.
Pleuger, böylelikle Almanya’nın barışçıl bir biçimde tekrar birleşmesinin de önünün açıldığını savunuyor. Örgütün Almanya tarihindeki kıymeti göz önünde bulundurulduğunda, bu memleketin Temmuz ayında, BM Antlaşması’nın 75. yıldönümünden birkaç gün sonra BM Güvenlik Kurulu’nda süreksiz üye konumuna gelecek olması da beğenilen bir tesadüf olarak kayıtlara geçecek.
NTV
