Asırlardır lisandan lisana dolaşan rubailere imza atan İranlı şair, filozof, alim ve astronom Ömer Hayyam‘ın vefatının üzerinden 889 yıl geçti.
Hayyam’ın doğum tarihi tam olarak bilinmese de çeşitli kaynaklara nazaran, İran’ın Nişabur kentinde 18 Mayıs 1048’de dünyaya geldi. Hayatının büyük bir kısmını Nişabur ile Semerkant’ta geçiren şair, eğitimini de bu kentlerde tamamladı.
Belh’de tanınmış bir araştırmacı olan Pir Muhammed Mansuri’nin yanında birinci eğitimini alan Hayyam, daha sonra, Nişabur bölgesinin en büyük hocalarından olan İmam Nişaburlu Mowaffaq’ın yanında tahsiline devam etti. Büyük Selçuklu Devleti’nin veziri ve “Siyasetname” kitabının müellifi Nizamül-Mülk ile tıpkı medreseye giden Hayyam, vaktin ünlü alimi Muvaffakeddin Abdüllatif ibn el Lübad’dan eğitim aldı.
RUBAİLERİNİN DIŞINDA BİLİM DÜNYASINA DA BÜYÜK KATKILARI OLDU
Ömer Hayyam, kaleme aldığı rubailerinde, dünya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri üzere hayata ve beşere ait bahisleri işledi.
Dünya bilim tarihi için de değerli bir yerde bulunan Hayyam, miladi ve hicri takvimlerden daha hassas olan Ululuğu takvimini hazırladı. Matematik, astronomi bahislerinde da dünyanın önde gelen bilim insanlarından biri olan Hayyam, çok sayıda bilimsel çalışmada bulundu. Ayrıyeten geometri ve tıp hususlarında çalışmalarda bulundu. Yapılan araştırmalara nazaran, Fransız matematikçi Blaise Pascal’ın soyadıyla anılan “Paskal üçgeni” ile Binom açılımını birinci kullanan isim oldu. Daha çok geceleri astronomiyle ilgilendi.
Hayyam, cihanı anlamak için kendi içinde yaptığı akıl yürütmelerini, eşine az rastlanır bir edebi lisanla dörtlüklerine aktardı.
MELİKŞAH’IN DANIŞMANLIĞINI ÜSTLENDİ
Selçuklu hükümdarı Melikşah’a danışmanlık yapan Hayyam’ın, İbni Sina ekolüne sahip olduğu ayrıyeten Batıni ve Mu’tezile inanışlarını tercih ettiğine inanılıyor.
Hayyam’ın dünya, aşk, sevgi, insan hayatı, yaşama sevinci ve yaratılışı anlamaya dönük niyet ve hislerini ince bir lisanla söz ettiği ve Türkçe başta olmak üzere birçok lisana çevrilen rubaileri 158 olmasına karşın, ona isnat edilen rubai sayısı bini geçiyor. Vakit zaman Semerkant, Buhara, Belh ve İsfahan üzere bilim ve sanat merkezlerinde dolaşmayı tercih eden Hayyam, ideoloji, edebiyat, matematik ve astronomi alanında 18 yapıta imza attı.
Çok satanlar ortasında yer alan Semerkant kitabına bahis oldu
Lübnanlı müellif Amin Maalouf, birçok lisana çeviri edilen ve büyük ilgi gören “Semerkant” isimli romanında, Hayyam’ın Selçuklu periyodunun ünlü veziri Nizamül-Mülk ve İsmaililik mezhebine dayalı Haşhaşiler tarikatını kuran Hassan Sabah ile arkadaşlıklarını kurgusal bir lisanla ele alıyor.
Asırlar boyunca unutulmayan işlerde imzası bulunan Ömer Hayyam, 4 Aralık 1131’de 83 yaşındayken hayata veda etti.
Hayyam’ın anıt mezarı, İran’ın kuzeydoğusundaki Rezevi Horasanı’na bağlı Nişabur’da, kendi ismini taşıyan meydana yakın bir yerde bulunuyor. İstek Şah Pehlevi tarafından 1934’te Tahran Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi Dekanı, mimar, heykeltıraş ve ressam Prof. Dr. Hoşeng Seyhun’a yaptırılan ve inşası 1963’te tamamlanan mezar, şairin “çadırcı” manasına gelen “Hayyam” lakabına atıfla çadır biçiminde tasarlandı. Hayyam’ın rubaileri, Nişabur’un ünlü firuze taşı renginde talik çizgisiyle, 20 bin metrekarelik bahçede beyaz mermerden yapılan, yüksekliği 22, genişliği 18 metre olan anıtın kenarlarına yazıldı.
ÖMER HAYYAM’IN YAPITLARI
Hayyam’ın yapıtlarından ismi bilinen 18’i şunlar:
Melikşah’a ithaf edilen, astronomi ve takvime ait “Ziyc-i Melikşahi”,
Geometriye dair “Kitabün fi’l Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind”,
Cebir ve denklemlere dair “Risaletün fi Berahin Vilayet Cebr ve Mukabele”,
Aritmetikle ilgili “Müşkilat’ül Hisab”,
Genel prensiplerle ilgili “İlm-i Külliyat”,
Takvim ve yılbaşı tespitine dair “Nevruzname”,
Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş ölçüsünün bilinmesine dair kaleme alınan ve Almanya’da Gothe kütüphanesinde bir nüshası mevcut olan “Risaletün fil İhtiyal li Marifet”,
Öklid’in bir sorununun çözülmesi metoduyla ilgili, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası mevcut olan “Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat”,
İdeolojide ontoloji bahsine dair Britanya kütüphanesinde bir nüshası bulunan “Risaletün fi Vücud”,
Fizik konusunda “Muhtasarun fi’t Tabiiyat”,
İdeolojiyle ilgili “Risaletün fi’l Kevn vet Teklif”,
Meskun yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair “Levazim’ül Emkine”,
Üç sıkıntıya yanıt ve alemde zıtlığın mecburî olduğuna dair “Fil Cevab Selaseti Mesail ve fi Keşfil Hicab”,
Pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan değerini bulmanın yoluna dair “Mizan’ül Hikem”,
Allah’ın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair “Abdurrahman’el Neseviye Cevab”,
“Nizamülmülk”,
Arapça rubailerinden oluşan “Eş’arı bil Arabiyye”
ve İlim prensipleri “Fil Mutayat”.
NTV
